فصل 6
درس چهاردهم - درآمدي بر ادبيات تعليمي

درآمدي بر ادبيات تعليمي
نكته : مجموعه آثار كه موضوع آنها ، تعليم و آموزش است، ادبيات تعليقي ناميده مي شود.
ادبيات تعليمي از لحاظ محتوا به دو نوع تقسيم مي شود:
الف – آموزش و تعليم مسائل اخلاقي و تربيتي
ب – مسائل آموزشي و علمي
بعضي از موضوعات محوري و اساسي ادبيات تعليمي نوع اول عبارت است از بهره گيري از فرصت ها ، محبت نسبت به پدر و مادر و همنوعان، تأكيد بر اجراي دستورهاي الهي و خودداري ازگناه و غفلت و دنيا پرستي
در ادبيات تعليمي نوع دوم هدف شاعره نويسنده اين است كه موضوعات آموزشي را با روشي ساده و آسان به مخاطب بياموزد.
بوستان ، گلستان ، قابوسنامه و كليكه و دمنه ، از نمونه هاي برجسته ادبيات تعليمي نوع اولند.
«نصاب الصبيان» و گلشن راز از نمونه هاي ادبيات تعليمي نوع دومند.
هنر و سخن : نكته ها
«قابوس نامه » تأليف «عنصرالمعالي، كيكاووس بن قابوس بن وشمگير» است و متعلق به قرن پنجم است. اين كتاب داراي 44 باب است. هدف و انگيزه عنصرالمعالي از تأليف اين كتاب، راهنمايي كردن فرزندش «گيلان شاه» و آشنا نمودن او بامسائل زندگي بوده است. با اين توضيح اين كتاب در زمره ي ادبيات تعليمي و از نوع اول است.
امتيازات و ويژگيهاي قابوسنامه، صميمت و صداقت در سخن نويسنده، سادگي و گيرايي زبان، آوردن داستانهاي جذاب، و مربوط به موضوعات و وسعت اطلاعات ارائه شده در كتاب.

  خودآزمايي درس 14 :

1- در نخستين جمله درس قابوس نامه، به «مغيلان» تشبيه شده است؟
انساني كه از فضيلت و شايستگي برخودار نيست و ديگران از او بهره نمي برند.

2 – با مراجعه به كتاب لغت، توضيح دهيد كلمه ي «مغيلان» از چه اجزايي تركيب شده و اعتقاد خرافي درباره آن چه بوده است؟
(مغيلان، مخفف «ام غيلان» ام + غيلان) و به معني مادر غولان است. اعراب باده نشين تصور مي كردند كه بوته هاي بزرگ خار، محل زاده شدن غول هاست.


3 – اصالت موروثي و اصالت اكتسابي دو گوهر ارزشمندند، اين دو درس چگونه بيان شده اند؟
از نظر نويسنده ، اصالت موروثي (گوهر اصل) امتياز هست اما به تنهايي كافي و با ارزش نيست. ارزش و اعتبار حقيقي انسان به فضيلت ها و شايستگي هائيست كه خود كسب مي كند (= گوهرهند)

4 – از نظر نويسنده ي قابوسنامه لازمه ي بزرگي چيست؟
«خرد و دانش»

5 – چه ضرب المثل هاي در مورد زبان و تأثير آن مي دانيد؟ به دو صورت اشاره كنيد.
به عهده دانش آموز

6 – به نظر نويسنده تفاوت انسان با حيوان در چيست؟
آدمي در ده مورد با حيوانات تفاوت دارد، از جمه توانايي انديشيدن ، حفظ كردن ، سخن گفتن و .......

7 – پنج مورد از تفاوت هاي نثر تاريخي را با نثر فارسي معيار بنويسيد
زفان / زبان . خو كن (خوبده) / داشته باشي (وادار كرده باشي) عادت كني (عادت دهي) / سخن به جايگاه و سخن نه بر جايگاه سخن به جا و سخن بي جا

8 – مقصود از «گوهر تن» در درس چيست؟
اصالت اكتسابي با شايستگي و فضيلت هايي كه هر كسي كسب مي كند

كدام قبله ؟ خودآزمايي درس 14
1 – پسر كدام عمل پدر را نشانه ي عوض شدن قبله او دانسته است؟
تنظيم كردن ، به خاك افتادن و مؤدبانه ايستادن پدرش در مقابل خوارزمشاه كه در نظر او همانند ركوع و سجده و قيام بود.

2 – در اين حكايت ، چه چيزي عامل تنظيم در برابر خوارزمشاه عنوان شده است؟
حرص و طمع

3 – پيام اين حكايت چيست؟
انسان در صورتي مي تواند عزت و سربلندي خود را حفظ كند كه اسير حرص و طمع نباشد

4 – اين آيه را معني كنيد و بگوئيد با كدام بيت ارتباط معنايي دارد؟
اَفرأَيت من التّخَذَ الهُهُ هواهُ....
آيا آن كس را ديده اي كه هواي نفس خويش را معبود خود قرار داد . بيت آخر با اين آيه ارتباط معنايي دارد.

كدام قبله ؟ معني اشعار
بيت اول : شنيده اي كه شخص بسيار طمع كاري ، يك روز صبح زود به ديدار خوارزم شاه رفت.

بيت دوم : چون به حضور پادشاه رسيد. در برابر او تعظيم كرد ( به ركوع رفت) سپس ايستاد و پس از آن به خاك افتاد و بر پاي خواست

بيت سوم : پسرش گفت :‌اي پدر عزيز من مشكلي و سؤالي دارم . پاسخ آن را به من بگو

بيت 4 : ديگر به من نگفته بودي كه قبله به طرف حجاز (مكه) است؟ چرا امروز به اين طرف نماز خواندي ؟

بيت 5 : به دنبال خواسته هاي دل نرو و از نفس حريصت پيروي نكن زيرا نفس راضي نمي شود. هر زماني به چيزي علاقمند مي شود و تور را به سويي مي كشاند.  

  متاع جواني : معاني اشعار :

بيت 1 : روزي جواني به پيري گفت كه با اين وضعيت پيري، زندگيت چگونه مي گذرد

بيت 2 : پير به جوان گفت :‌در كتاب زندگي «پيري » براي تو كه اكنون جوان هستي
كلمه ي ناشناس و مبهم است. معني اين كلمه را تنها زماني كه خودت پير مي شوي ، مي فهمي ».

بيت 3 : بهتر است كه تو به توانايي هاي جواني ات فكر كني و از آن سخن بگويي، از من درباره دوره پيري و ناتواني مپرس

بيت 4 : قدر ايام جواني را بدان و از آن به خوبي مراقبت و استفاده كن زيرا همچنان كه هر پرنده اي روزي از قفسي كه در آن اسير است، بيرون مي آيد، روزگاري هم زيبايي و شادابي و جواني از جسم و تن تو دور خواهد شد.

بيت 5 : من در بازار زندگي ، كالا و سرمايه ي با ارزش جواني ام را رايگان و بي ثمر از دست دادم . تو اگر مي تواني از آن به خوبي استفاده كن

بيت 6 : هر چقدر من بي اعتنايي كردم و جواني ام را در غفلت بسر بردم. دنيا بيشتر به من بي اعتنايي كرد.

بيت 7 : روزگار، گنج با ارزش دوره ي جواني مرا ربود زيرا هنگامي كه بايد قدر جواني را مي دانستم و از آن به خوبي استفاده مي كردم، در غفلت و بي خبري بود.  

  خود آزمايي : درس 14 متاع جواني

1 – چه واژه هايي در اين درس، استعاره «از جواني» است؟
مرغ زيبا، متاعي كه رايگان از كف رفته و گنج

2 – چرا پير از جوان مي خواهد كه درباره ي ناتواني سؤال نكند؟
زيرا وجود جوان، سرشار از نيرو و اميد به آينده است و با چنين ويژگيهايي نمي تواند احساس پير را در ايام پيري درك كند.

3 – قالب اين شعر چيست؟ چرا ؟
قطعه است زيرا واژه هاي قافيه، يعني زندگاني، نداني، ناتواني و .......و در مصراع هاي دوم آمده اند.

4 – قطعه ي زير را با درس مقايسه كنيد؟
در جواني به خويش مي گفتم / شير، شير است و اگر چه پير بود
چون كه به پيري رسيدم دانستم / پير، پيراست اگر چه شير بود
در هر دو شعر، به مقايسه ي دوره ي جواني و پيري پرداخته شده و به اين مضمون اشاره شده كه انسان در دوره جواني نمي تواند تصور روشن و درستي از دوران پيري داشته باشد، ضمناً توصيه شده كه جوان از غفلت و غرور بپرهيزد، قدر جواني را بداند و از آن به خوبي استفاده كند  

  آزمون فصل 5 :

1 – عبارت هاي زير را با پاسخ هاي مناسب ، كامل كنيد:
الف - «ادبيات غنايي» به گونه اي است كه بازباني ........و با استفاده از معاني .........بيانگر ........آدمي است.
ب - «غنا» به معني ........ است و شعر غنايي در اصل به سروده هايي گفته مي شده كه .........خوانده شده است.

2 – پاسخ هاي درست را برگزينيد:
الف – دامنه ي موضوعات در مضامين شعر غنايي (بسيار وسيع است. بسيار محدود است)
ب – (بخش اندكي از – بخش عمده ي ) ادبيات گذشته معاصر فارسي را شعر غنايي تشكيل مي دهد.

3 – در محل هاي نقطه چين عبارات زير، پاسخ هاي صحيح را بنويسيد
نظامي گنجه اي ، شاعر معروف قرن ، معروف ترين سراينده ي داستان هاي ........در ادب فارسي است مجموعه مثنوي هاي نظامي به نام هاي ............و ..........معروف اند. اين مجموعه شامل اين آثار است : مخزن الاسرار، .........، ليلي و مجنون ،.....و اسكندرنامه

4 – معني و مفهوم اين بيت را كامل و دقيق بنويسيد:
چون رايت عشق آن جهانگير / شد چون مه ليلي آسمان گير

5 – در تعبيرهاي «چو مارحلقه» و در حلقه زلف كعبه به ترتيب چه آرايه هايي بكار رفته است؟

6 – در شعر «در امواج سند» در گرد زعفران رنگ استعاره از چيست؟

7 – در هر يك از ابيات زير، تعبير «درياي خون» چه مفهومي دارد؟
الف – در آن درياي خون دو قرص خورشيد /غروب آفتاب خويشتن ديد
ب – در آن درياي خون در دشت تاريك / به دنبال سر چنگيز مي گشت

8 – در شعر «در امواج سند» منظور از تعبيرهاي «غولان» ، «اهريمن» و «اژدهاي زندگي خوار» و «بادپا» به ترتيب چيست؟

9 – در محل هاي نقطه چين عبارت هاي زير پاسخ هاي صحيح را بنويسيد.
و چهار پاره شعري است كه از چند بند هم وزن تشكيل شده، هر بند شامل، مصراع است. معمولاً در هر بند، مصراع هاي ........هم قافيه اند.

10 – ادبيات تعليمي از لحاظ محتوا به دو نوع تقسيم مي شود .
الف - .........ب - ........

11- در جمله «بدان كه از همه هنرها بهترين هنر سخن گفت است» منظور از هنر چيست؟

12- در عبارت اما پنج نهاني چون انديشه و ياد گرفتن و نگاه داشتن و تخيل كردن و تميز و گفتار منظور از «يادگرفتن» و ......و مفهوم «تميز » .........است.

13- با توجه به بيت :
«بگفت اندر اين نامه حرفي است مبهم / كه معيش جز وقت پيري نداني»
منظور از اين نامه و «حرف مبهم» به ترتيب چيست؟

14- باتوجه به بيت :
از آن برد گنج مرا دزد گيتي / كه در خواب بودم گه پاسباني
الف – منظور از گنج چيست؟
ب – روزگار به چه كسي مانند شده است؟
پ – منظور از «خواب بودن» چيست؟
ت – منظور از «گه پاسباني» چه زماني است ؟
ث – چه كلماتي مراعات نظيرند؟